HELYNTION YR ALMANACIAU gan Gerald Morgan

DISGRIFIAIS mewn erthygl arall ddichellion argraffwyr Cymru yn cynhyrchu almanaciau anghyfreithlon i guro'r Dreth Stamp, cyn i honno ddod i ben yn 1833. Arweinwyr yr argraffwyr hyn oedd Ismael Davies, Trefriw, a'i fab John Jones, a fu'n argraffu yn Nhrefriw hyd 1817, ac wedyn yn Llanrwst hyd ei farw yn 1865.

Byddai John Jones yn sicrhau defnyddiau ei almanaciau oddi wrth Robert Roberts, Caergybi, nes i hwnnw farw yn 1836, ac wedyn gan amlaf câi ei ddefnyddiau gan John neu Owen Roberts, Caergybi. Ond yn 1837 cafodd hyd i almanaciwr newydd sbon, John William Thomas, "seryddwr yn Arsyllfa Greenwich". Ganed J.W. Thomas yn y Pentir yn 1805, a thyfodd yn fathemategydd disglair (dan gyfarwyddyd Robert Roberts yr almanaciwr!), a chyhoeddodd gyfres o lyfrau mathemateg Cymraeg, Elfennau Rhifyddiaeth, rhwng 1830 a 1832.

Aeth i Lundain, bu'n ysgrifennydd i'r Seneddwr enwog William Cobbett, a chafodd waith yn Greenwich fel seryddwr wedi iddo sgrifennu traethawd ar gomed Halley. Ynghanol ei brysurdeb, cyhoeddodd lyfr bach trwchus a defnyddiol, Trysorfa yr Athrawon, llawlyfr ar gyfer athrawon Ysgol Sul. Daeth yr argraffiad cyntaf o wasg yn Llundain yn 1860, a chafwyd argraffiad olaf (am wn i) gan O. Evans-Jones (mab John Jones) yn Llanrwst yn 1881. Gwaetha'r modd, bu farw J.W. Thomas ('Arfonwyson') yn 1840, ond nid cyn i'w Almanac achosi cweryl.

Wedi'r Almanac ar gyfer 1838, paratowyd un arall gan Arfonwyson ar gyfer 1839, ac eto ar gyfer 1840. Ond cafodd John Jones gryn glec y tro hwn – cyn iddo orffen paratoi'r Almanac ar gyfer y wasg, wele Almanac arall yn ymddangos ar y farchnad ar gyfer 1840. Honnai'r Almanac hwn ei fod "gan un o'r seryddwyr enwocaf yn Arsyllfa Greenwich", ac yr oedd y llun ar y clawr yn gopi amlwg o glawr Almanac Arfonwyson. Yn fwy poenus byth, cynnyrch gwasg arall yn Llanrwst, ar drothwy John Jones ei hunan, oedd yr Almanac newydd hwn, a fygythiai farchnad gyson John Jones a'i deulu.

Yr argraffydd beiddgar hwn oedd Hugh Jones, a fu'n argraffu yng Nghonwy am flwyddyn (1838-9) cyn symud i Lanrwst, i'r un stryd â John Jones ('Denbigh St'), a dechrau cyhoeddi ac argraffu yno. Roedd ei farchnad yn hynod debyg i eiddo John Jones – pregethau, llyfrau diwinyddol, a mentrodd i ailargraffu un o'r clasuron Cymraeg ('Gweledigaethau'r Bardd Cwsg') polisi y bu John Jones yn ei ddilyn am flynyddoedd. Rhaid bod y teimlad rhwng y ddau argraffydd yn ddrwg o'r cychwyn.

Beth bynnag, roedd ymddangosiad Almanac Hugh Jones yn her amlwg i John Jones, lluniodd ateb ffyrnig i'w rhoi ar glawr ei almanac yntau am 1840: Y mae Almanac am 1840:

Nid oedd Hugh Jones yn un a fyddai'n barod i dderbyn hynny'n dawel. Sgrifennodd lythyr ateb at John Jones (Llsgr. Cwrtmawr 74c, 60, a diolch i Mr R.W. MacDonald am dynnu fy sylw ato), sy'n werth ei ddyfynnu'n gyfan:

Yn sicr, roedd Hugh Jones yn medru ei dweud hi gyda'r gorau! Gellir cydymdeimlo ag ef i raddau – roedd ymateb John Jones i'w gais am ostyngiad ar nifer sylweddol o gopïau o'r Almanac yn naturiol, ond cibddall. Ar y llaw arall, rhagrith yw iddo ddadlau nad oedd yn ceisio efelychu Almanac J.W. Thomas.

Ysywaeth, oherwydd marwolaeth J.W. Thomas yn 1840 yn 35 oed, nid oedd modd i John Jones barhau'r ddadl. Trodd yn ôl at John Roberts, Caergybi, am ei Almanac am 1841, tra honnai fod ei Almanac yntau am 1841 yn waith "Old Moore". Gyda hynny, fe symudodd Hugh Jones o Lanrwst i Langollen, lle y bu'n argraffu o 1842 ymlaen, a lle y bu farw'n weinidog C.M. yn 1880. Cafodd John Jones y gair olaf, a hynny yn 1854 pan ysgrifennodd at ei fab Evan, a oedd yn argraffydd ym Mhorthmadog.

Poenai Evan oherwydd cystadleuaeth Alltud Eifion (Robert Eifion Jones) yn Nhremadog. Ateb John Jones yw cyfeirio at fethiant dau ddyn a geisiasai argraffu yn Llanrwst, Hugh Jones a William Jones: