GWERTHFAWR DRYSOR ~
gan Mairwen Gwynn Jones - sy'n wrth-gasglwr!

MAE GEN i gyffes. Mae fy ngŵr yn un ohonoch chi'r casglwyr: gafaelodd y chwiw ynddo ers tro byd, a bu ei glefyd yn dipyn o gocyn hitio yn y tŷ. Petai cries 'Julie' heddlu Dyfed-Powys yn barod i ystyried y farsiandïaeth mewn llyfrau ail-law yn bla yr un mor anghymdeithasol, anghyfrifol a chwbwl ddiegwyddor â ffeirio cyffuriau, fel allent fentro gwneud cyrch ar ambell siop a stondin yn ardal Caerfyrddin 'ma! Gallwn warantu y dalient y gwenyn i gyd wrth y pot jam, y 'junkies' oll, a 'Monica' Saunders Lewis (prin), 'History of Carmarthenshire' J.E. Lloyd (mynd yn brinnach) a 'Cymru'r Oesau Canol' Robert Richards (prin iawn) yn noeth yn eu dwylo. Gallent ymffrostio fel y teiliwr bach diniwed gynt 'Saith ar un ergyd'!

Ond mae'n ymddangos i mi mai un o nodweddion, neu yn wir hanfodion, chi'r giwed casglwyr yw eich bod yn gwbl groendew. Gwrthwynebed gwraig fel y myn afradlonedd ei gŵr yn gwario'i bres ar gynnyrch crinsych llên y gorffennol, mewn lledr llwyd, yn hytrach nag ar angenrheidiau bwyd-a-dillad y presennol, - 'does, dim yn tycio.

Yn ddiweddar bu cydnabod o'r un brîd yma ar dro siawns. A deunydd y sgwrs? Cyfnewid profiadau casglu, wrth gwrs. Ar orchymyn meddyg ni chaiff y cyfaill hwn ddringo rhagor i groglofft ei dŷ i guddio'i ysbail llyfryddol. Rhaid cadw'r celc yn yr ystafell fyw. A mawr oedd y miri ba noson wrth ddisgrifio'r drafferth o geisio sleifio â'r Fargen Fawr - Beibl Peter Williams, argraffiad cyntaf, mewn cyflwr gwych, ac ati, ac ati - trwy ddrws y ffrynt ac i gornel fach gel o'r ystafell honno yn ddiarwybod i'r wraig. Wedi'r cyfan, nid aelod o Gyfres y Fil, mewn maintioli, yw Beibl Peter Williams.

"Deunydd drama!" mynte fy ngŵr, gan siglo chwerthin.

"Digywilydd", meddwn i, mewn Llais Deifiol, gan olchi 'nwylo o’r ddau ac ymneilltuo'n feirniadol i'r gegin.

***

MAWR FY nghyfyng gyngor, felly, pan ofynnwyd i mi am gyfraniad i'r Casglwr. "Unrhyw­beth ar lyfrau plant," oedd yr awgrym. Pur anaml yr agorir y drws i erthygl ar lên plant yng Nghymru, heb son am ei agor mor llydan agored! "Unrhywbeth!" - ond i'r Casglwr, y papur sy'n rhoi sêl bendith ar fisdimanyrs y penteulu! Beth oedd i'w wneud? Bradychu fy holl egwyddorion?

Hyd y gwelaf y mae hanes Cymru, o ddyddiau'r hen dywysogion ac Arglwyddi'r Mers hyd y dydd heddiw, yn frith o weithredoedd rhywrai yn troi eu cotiau er mwyn ymladd eu hachos yn gryfach. Felly ar ôl dwys ystyried, dyma finnau'n setlo ar ddefnyddio arf y gelyn am y tro, a hynny yn bennaf er mwyn gwneud apêl.

Er cael fy nhemtio yn y drws agored i sôn am lawer agwedd, ffyniannus a gresynus, ar sefyllfa llên plant yn y Gymru gyfoes, hawdd a mwy priodol efallai yw cyfyngu'r ychydig eiriau hyn i'r wedd "casglu" ar y maes. Tebyg bod llawer ohonom, ar awr wan, yn troi am ysbrydoliaeth at gyfrol Gwynfor Evans "Aros Mae", gan dynnu nerth hyd yn oed o gyflwyniad y gyfrol honno:

"Bu anwybodaeth am hanes Cymru yn rhan bwysig o'r esboniad ar ddiffyg hyder cenedlaethol y Cymry ac ar eu diffyg ewyllys i fyw fel cenedl. Gall trafod y gorffennol Cymreig roi nerth yn y penderfyniad i sicrhau dyfodol cenedlaethol."

Mae'r frawddeg olaf hon yn arbennig o wir parthed hanes llên plant yng Nghymru. Dyw gofod ddim yn caniatáu imi olrhain yr hanes yn y fan yma, dim ond cyfeirio at y wyrth fod y llenyddiaeth honno, o gloffni nodweddiadol-grefyddol ac egnïol yr ail ganrif ar bymtheg, trwy gyfnod blaguro Tomos Levi, O.M. Edwards ac awduron plant troad y ganrif (Tegla, Winnie Parry, Moelona, R. Lloyd Jones, Fanny Edwards, E. Morgan Humphreys, Meuryn - i enwi rhai), i fyny hyd at ein dyddiau ni, wedi dal i ymgryfhau a blodeuo, a hynny ar waethaf pob rhwystr addysgiadol, ieithyddol a diffyg cyfryngau‑torfol. Rhaid iddi barhau i flodeuo nes dod â phlant Cymru yn nes at gynhaeaf toreithiog.

Un ffactor bwysig a wnâi gyfrannu at y cynhaeaf fyddai i ni ddangos parch ymarferol tuag at orffennol ein llên plant. Ni fyddai unrhyw genedl wir yn ei iawn synnwyr yn gadael i'w thref­tadaeth lithro o'i dwylo i'r fath raddau fel na fyddai mwy o'i hôl nag ôl y neidr ar y ddôl'.

Fe ddylai fod yng Nghymru gofnod manwl a gweladwy o bob un enghraifft o lyfr i blentyn neu berson ifanc a gyhoeddwyd yn Gymraeg er y cychwyn cyntaf. Dyma, wedi'r cyfan, gynsail ein llen, y maeth y bu ein llenorion - yn wir, ein gwerin - yn tynnu nodd ohono ers dwy ganrif. Meiddiaf ddweud nad ar 'Monica' a J.E. Lloyd a 'Cymru'r Oesau Canol' y bu, nac y bydd, plant yn torri eu dannedd!

***

O'R CHWEDEGAU ymlaen, fe gynyddodd diddordeb mewn llen plant ledled Ewrob - ie, dim ond o'r 1960au, felly fe allwn ddal i fyny yn y ras! Bellach y mae nifer fawr o wledydd a'u canol­fannau neu eu casgliadau cenedlaethol, a rhai ohonynt yn dod yn enwog iawn: Cyngor Llyfrau Plant a rhan o Lyfrgell Congress yn Efrog Newydd, casgliad Osborne yn Toronto; canolfan a sefydlwyd ym 1968 yn Stockholm; canolfan yr Hague; yr Internationale Jugendibibliothek ym Munich; adran sy'n arbenigo yn y maes ym Mhrifysgol Frankfurt; a'r International Institute for Children's Literature yn Vienna - i enwi ond ychydig.

Gellir dysgu am y gweithgarwch brwd yn y gwledydd hyn yn y cylchgrawn cydwladol Bookbird, a braf gweld bod yna gyfeiriad at ddigwyddiadau yng Nghymru erbyn hyn yn y cylchgrawn diddorol hwnnw. Y mae inni le cydwladol.

Ond beth am gasgliadau a sefydliadau ym Mhrydain? Mae yna gasgliad yn yr Amgueddfa Brydeinig yn Llundain, a chasgliad yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth. Ond ni roddir amlygrwydd mawr i'r casgliadau hyn.

Cof gennyf garafanio un haf ym Mhenparcau, a llusgo'r plantos i fyny rhiw Penglais i weld eu llyfr­gell genedlaethol. (Y mae i garafanio ei uchelfannau, ar waethaf sen a dychan ambell fardd!) Gwelwyd gogoniannau Hengwrt a Pheniarth a Gregynog a Llansteffan. Yr oeddynt yn iawn yn eu lle, ond "Ble mae'n llyfrau ni, mam?" oedd y cwestiwn cyson, a naturiol.

***

A DYMA ddod at ail bwynt yn sgîl yr adwaith ifanc yna. Fe ddylai Cymru fod â'i chasgliad cenedlaethol cyflawn ac amlwg - gwir. Ond fe ddylai hefyd fod yn mawrygu'r casgliad hwnnw nid fel ffosil marw ond fel cnewyllyn hollbwysig mewn canolfan fyw iawn. Canolfan lle y gall plant a phobl ifainc Cymru fynd i weld gwaith eu hawduron ddoe a heddiw, a chyfarfod â'r rhai cyfoes mewn gŵyl undydd neu benwythnos preswyl; lle y gallant weld oriel arlunwyr llyfrau plant (fe lenwai cyfraniad Mitford Davies oriel gyfan); lle bydd cyfle i fwynhau theatr blant yng nghwmni actorion a phypedwyr dawnus, ac ymgolli mewn ffilmiau perthnasol i'w llên.

Trwy ei ddyrchafu yn fwriadol fel hyn fe allwn gryfhau'r traddodiad Cymreig o lenydda i blant, a sicrhau y bydd yn draddodiad anrhydeddus i'r dyfodol ac i ffrwyth ein hysgolion Gymraeg cynyddol.

Wrth inni ysgrifennu'r geiriau hyn, y mae yna bosibilrwydd y sefydlir canolfan o'r fath yn y dyfodol. Pan ddaw'r dydd hwnnw, fe fydd apêl taer arnoch chi'r casglwyr oll am eich cymorth i atodi at gasgliad cenedlaethol o lyfrau plant. Byddwch yn barod - na losgwch ac na luchiwch ddim wrth glirio tŷ neu groglofft - a byddwch yn hael.

Wrth gau pen y mwdwl, dyfynnaf eto o Aros Mae:

"Er i'r Gymraeg gilio o lawer cylch y mae'n aros yn gwbl ddifesur ei phwysigrwydd ym mywyd Cymru, a phery i ddatblygu ac ymgyfoethogi. Hi yw calon ac enaid y traddodiad cenedlaethol; a hi yw'r elfen fwyaf creadigol a gobeithiol ym mywyd y genedl."

Os cytunwch bod hyn yn wir am yr iaith, pa faint mwy gwir ydyw'r gosodiad am yr hyn sy'n costrelu'r iaith i'n plant - eu llyfrau?

0.N. Fe wn am siop yng Nghaerfyrddin lle mae 'na gopi o "The Story of the Red Deer Fortescue (clasur!) mewn lledr ymyl-aur am 50c. a "Plant y Goedwig" Moelona am 10c. Ar egwyddor, ond nid fel casglwr, efallai y prynaf yr ail!