JWG AMSER TE gan Donald M.Treharne

Derbyniais wahoddiad beth amser yn ôl gan wraig oedrannus ond diwylliedig iawn i weld llestri oedd ganddi yn ei thŷ. Bu'r siwrnai i ben uchaf Cwm Tawe yn ddifyr iawn a'r croeso ar ei haelwyd yn nodweddiadol o letygarwch y cwm. Wrth fy nhywys ar hyd silffoedd ei seld pwyntiodd at un jwg gan ddweud, 'Honna, 'machgen i, yw'r jwg Amser Te'. Roedd hi'n cyfeirio at y jwg yn y llun (1).

Jwg lystar oedd hi ac yn ei chanol ar un ochr yr oedd troslun o wyneb cloc ac ar yr ochr arall troslun du a gwyn. Mae'r llun o'r jwg yn dangos fod lleoliad bysedd y cloc yn gyson â disgrifiad y wraig ohoni — pedwar o'r gloch, amser te. Roeddwn yn gyfarwydd â jygiau o'r math ond nid oeddwn erioed wedi clywed neb yn sôn amdanynt gyda'r anwyldeb yna o'r blaen. Jygiau amser te fyddant i mi hefyd o hyn allan. Mae'r amser yma'n bwysig wrth drafod jygiau lystar â gwyneb cloc ac fe ymhelaethir ar y nodwedd yma wrth fynd ymlaen.

O edrych yn fanylach ar wyneb y jwg gwelir fod enw yno — 'Wm. Chambers' — ac y mae hyn yn allwedd i hanes y llestr. William Chambers oedd sefydlydd Crochendy De Cymru (The South Wales Pottery) yn Llanelli. Trwy gydol oes y crochendy cyfeiriwyd at enw'r dre yn y ffurf Seisnig 'Llanelly' a sonnir am grochenwaith y lle fel 'Llestri Llanelly'. Nid oes unffurfiaeth yn y modd y cyfeirir at y dref gan ysgrifenwyr cyfoes ar lestri ond o feddwl am y cyd­-destun hanesyddol rwy'n tybio y byddai'n rhesymol i ddweud fod Llestri Llanelly wedi eu cynhyrchu yn Llanelli. Ac yno gwnaethpwyd y jwg fach amser te.

Sefydlwyd y crochendy yn Llanelli yn 1839 gan William Chambers yr ieuengaf a bu cynhyrchu yno hyd at 1922 er na ddymchwelwyd yr adeiladau am rhyw bedair blynedd. Mae hanes y gwaith yn gyfleus iawn yn rhannu'n naturiol i dri chyfnod. Cyfnod perchnogaeth y sefydlydd oedd yr un cyntaf c 1839 i 1855. Olynwyd hwn gan gyfnod Charles William Coombs a William Thomas Holland c 1855 i 1875. Cyfeirir at y cyfnod olaf fel cyfnod partneriaeth Guest a Dewsberry a'u teuluoedd. Parhaodd y cyfnod hwn o 1877 hyd at 1922.

Braslun o hanes y crochendy yw'r ffeithiau moel yna ond fe ellir cael mwy o wybodaeth yn y llyfrau a ysgrifennwyd am Lestri Llanelly. Ysgrifennwyd yr un cyntaf gan Dilys Jenkins¹. Mae'n debyg i'w llystad, Sidney Heath o Abertawe, ennyn ei diddordeb mewn casglu llestri gan ei fod ef yn enwog ym myd llestri Cymreig. Llyfr Gareth Hughes a Robert Pugh a gyhoeddwyd yn 1900² yw'r un mwyaf swmpus. Llyfryn yw Welsh Pottery Robert Pugh³ ond y mae lluniau a chyfeiriadau diddorol yno at y llestri fel ag y mae yn Welsh Pottery Lynne Bebb sy'n cynnwys adran gynhwysfawr am y marciau a welir arnynt.

Gwnaethpwyd y jwg fach lystar felly yn Llanelli yng nghyfnod cyntaf y crochendy rhwng 1840 a 1855 pan oedd William Chambers ieu., wrth y llyw. Yn y cyfeiriadau printiedig at lystar a gynhyrchwyd yn Llanelli y mae dryswch ac anghysondebau.

Dywed W.D.John a Warren Baker yn Old English Lustre Pottery⁵eu bod yn siŵr i lystar gael ei gynhyrchu yn Llanelli. Yn eu llyfr dangosir llun o ddwy fâs a briodolir ganddynt i'r crochendy yn Llanelli. Ar un ohonynt y mae troslun o wyneb cloc sy'n debyg iawn i'r wyneb a welir yn y llun isod (2). Nid oes marc ar un o'r ddau lestr ac ar hyn o bryd y maent yng nghasgliad wrth gefn yr Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd. Yn wyneb y wybodaeth bresennol y mae lle i amau a ellir priodoli'r ddau lestr yma i Grochendy De Cymru o gwbl.

Cyhoeddwyd Collecting Lustre-ware, Geoffrey A. Godden a Michael Gibson⁶ yn 1991 ac ar dudalen 254 sonnir am lystar Llanelly â wyneb cloc yn dwyn yr enw William Chambers Jnr. Wrth sylwi'n fanwl ar yr enw yn y llun (3) ac yn wir at bob llun printiedig tebyg nid oes cyfeiriad at ieuafiaeth Chambers ar y cloc! Y mae'n wir serch hynny pan ddefnyddiwyd enw Chambers ar lestri'r cyfnod mai William Chambers Jnr yw'r marc sydd fwyaf cyffredin — ond nid ar y cloc. Dywedant hefyd mai ugain munud wedi wyth yw'r amser a ddangosir gan fysedd y cloc, fel ag y mae ar fâs W.D.John. I fod yn fanwl gywir mae'r cloc yn dweud mai wedi troi'r chwarter yw'r amser. Ond nid yw'r amser yma hyd yn oed yn amser te y Meistri Godden a Gibson! I fanylu eto, ar y troslun yma yn yr hanner awr rhwng deuddeg a chwech dim ond dau ddeg wyth o funudau sydd yna! Er gwaethaf y llithriad fe geir yn eu llyfr cynhwysfawr y sylw diddorol yma parthed y jygiau. Dywedant mai pwrpas arddangos y jygiau mewn cartrefi oedd twyllo ymwelwyr. Ar ddechrau'r ganrif o'r blaen roedd clociau yn ddrud iawn ac yn y tlodi a fodolai yn y wlad ychydig o gartrefi cyffredin oedd yn berchen ar un. Yng ngwyll y gegin ganrif a hanner yn ôl pwy a ŵyr na fyddai'r ymwelwyr byr eu golwg yn meddwl mai cloc go-iawn oedd y jwg fach ar y seld neu'r silff ben tân a bod ei pherchennog yn fwy cyfoethog nag oedd mewn gwirionedd.

Hyd nes y cawn oleuni pellach bydd rhaid i ni gytuno ar hyn o bryd na ellir priodoli jygiau lystar i wyneb cloc arnynt i grochendy Llanelli os nad yw enw Wm. Chambers arnynt. A hefyd, yr un mor bwysig, mae'n rhaid i fysedd y cloc ddangos mai amser te yw hi.

Nid yw'r anghysondebau cyfeiriadol ynglŷn â'r jygiau amser te yn gyfyngedig i'r troslun o wyneb y cloc yn unig. Ar ochr arall y jwg gwelir troslun o olygfa yn cynnwys castell a phont. Ar dudalen 22 o'i llyfr dywed Dilys Jenkins mai troslun o Abaty Castell-nedd ydyw. Ailadroddir y camgymeriad gan Godden a Gibson ac nid yw Hughes a Pugh yn hollol glir ar y mater chwaith er eu bod hwy'n dod yn agosach at beth sy'n debygol o fod yn wir.

Dengys y llun (3) yr olygfa ar y jwg. Gwelir castell mawr â sawl tŵr yn agos iawn i bont grog ar afon. Dim ond un lle yng Nghymru sy'n berchen ar y cymdogion yna. Nid Castell- nedd fel y dywed Dilys Jenkins ond Conwy wrth gwrs. Ceir yr un troslun ar blatiau bach plant a wnaethpwyd yn Llanelli. Mae'r plât yn y llun (4) yn rhyw 85mm mewn diametr yn dangos yr union olygfa a welir ar y jygiau amser te. Gwelais hefyd y troslun yma ar ddwy ochr yr un jwg lystar.

Yn aml iawn yn y cyfnod seiliwyd y golygfeydd a welir ar y llestri ar brintiau mewn llyfrau â lluniau a oedd ar gael ar y pryd. Cyfeirir at y cyfryw brintiau fel gwreiddbrintiau. Wedi bod ar drywydd hen brintiau o Gastell Conwy y tebygrwydd yw mai print o lyfr gan Henry Gastineau⁷ a ddefnyddiodd y crochendy yn Llanelli. Cyhoedd­wŷd y llyfr yma gyntaf yn 1830 ac felly yr oedd ar gael yn y cyfnod pan wnaethpwyd y jwg (1840-55). Mae'r troslun ar y jwg amser te yn perthyn yn agos iawn i'r print gan Gastineau (5) er bod gwahaniaethau yn y manylion bach, e.e. y gŵr a'r cwch ar lan yr afon. Mae'n lled sicr i'r ysgythrwr yn y crochendy ddefnyddio print Gastineau wrth baratoi troslun i'w drosglwyddo ar y llestri.

Gwnaethpwyd llawer o ddefnydd o brintiau Gastineau gan grochendai ymhob rhan o Brydain. Y mae ysgythriad ar dudalen flaen y llyfr o Bont Menai (6) ac ymddengys yr olygfa yma ar blât gan grochendy Thomas Dimmock o Swydd Stafford yn y gyfres 'Selected Sketches'. Yn ddiddorol deillia'r plât yma o'r un cyfnod â'r jwg lystar amser te gan mai 1828-59 oedd dyddiadau cwmni Dimmock. Nid wyf wedi gweld enghraifft o'r plât yma ond y mae llun ohono ar dudalen 245 o eiriadur Coysh a Henrywood⁸.

Defnyddiwyd print arall o lyfr Gastineau yn Llanelli hefyd, sef yr un o Abaty Tintern. Fel y gwelir yn y lluniau y mae'n ymddangos ar y jygiau lystar (6) ac ar blatiau plant (7). Y mae'r plât yn y llun o'r un maint â'r plât â throslun Conwy arno (4).

Y mae'r enghreifftiau uchod o lestri Llanelli yn hynod o ddiddorol ond dylid cofio eu bod yn enghreifftiau prin. Dylid sylwi hefyd nad yw pob enghraifft o'r jygiau amser te yn lystar o'r iawn ryw fel petai. Y mae'r broses o guddio llestr pridd â wyneb o lystar metalig yn gymhleth ac yn destun sy'n hawlio astudiaeth bellach. Gyda'r jygiau sydd dan sylw digon yw dweud pan fyddant yn lystar, lystar aur neu gopr ydyw. Ond y mae llawer o'r jygiau heb loywder lystar ac o liw pŵl brown. Cyfeirir at y cyfryw yn Saesneg fel 'Drab-ware'. Y mae'n anodd gwybod ai o fwriad y gwnaethpwyd hyn ynteu enghreifftiau ydynt o'r broses o lystareiddio na lwyddodd.

Yn awr ac yn y man mewn siopau a ffeiriau cynigir jygiau lystar â wyneb cloc yn cyhoeddi mai ugain munud (mwy neu lai) wedi wyth yw'r amser (fel yn llun 2). Ar ochr arall y jwg y mae troslun porffor-pinc o blant yn chwarae neu o olygfa ddwyreiniol fel y dengys llun 8. Nid oes sail gadarn i briodoli'r enghreifftiau yma i Grochendy De Cymru yn Llanelli. Nid ydynt yn jygiau amser te ond efallai y gallwn gyfeirio atynt fel jygiau amser swper!

1. Jwg Amser Te
2. Jwg Lystar
3. Troslun Castell Conwy ar y jwg
4. Plât plentyn yn dangos Troslun o Gastell Conwy
5. Troslun ar y jwg amser te yn perthyn yn agos i brint gan Gastineau
6. Jwg lystar â throslun Abaty Tintern
7. Plât plentyn yn dangos troslun o Abaty Tintern
8. Jwg lystar yn dangos golygfa ddwyreiniol neu blentyn yn chwarae
Cliciwch ar lun unigol i'w chwyddu i'w lawn faint
    NODIADAU
    1. Llanelly Pottery, Dilys Jenkins, DEB Books, Swansea 1968.
    2. Llanelly Pottery, Gareth Hughes and Robert Pugh, Llanelli Borough Council 1990.
    3. Welsh Pottery, Robert Pugh, Towy Publishing, Bath c. 1995.
    4. Welsh Pottery, Lynne Bebb, Shire Publications, Princess Risborough 1997.
    5. Old English Lustre Pottery, W. D. John and Warren Baker, The Ceramic Book Company 1962.
    6. Collecting Lustreware, Geoffrey A. Godden and Michael Gibson, Barrie & Company 1962.
    7. Wales Illustrated in a Series of Views comprising the Picturesque Scenery, Towns, Castle, Seats of the Nobility and Gentry, Antiquities, etc., Gastineau, H., London 1830.
    8. The Dictionary of Blue and White Printed Pottery 1780-1880, A. W. Coysh and R. K. Henrywood, Antique Collectors Club 1982.